Zen Bahçeleri Üzerine…

'Ben 14 yaşındayken, evimizi yeniden yaptık. Çatıya açılan bir küçük pencere sayesinde, günışığı oda içerisinde çok ilginç bir his yaratıyordu. O günden itibaren de mimarlık üzerine daha fazla şey öğrenmek istediğimi anladım. Bir doğramacı ustasının yanında çıraklık yaparak da bu işe girdim.'

Tadao Ando

Bu ayın konusunu belirlemiştim aslında ve Tadao Ando gerek eserleri gerek ise ilginç hayat kurgusu ile “Tamamdır.” dediğim konu başlığı olarak ön planda idi. İdi diyorum çünkü bir proje tasarımım içerisinde kullanmayı düşündüğüm ZEN Bahçesi ile ilgili araştırma yaparken aldığım büyük keyif, konu başlığının değişmesine ve sizler ile pandeminin bizi zorladığı içe dönem ve izole olma ile doğru orantılı yalnızlaşma, bunun ile beraber sayfiyeye kaçış, bu noktalardan çalışmamız, yeşil ve bahçe ile haşır neşirlik çerçevesinde bu yazım ortaya çıktı aslında. 

Zen, Japonca kökenli bir kelime olup derin düşüncede olma durumu şeklinde Türkçeye çevrilebilir. Budizm’in bir kolu olarak da tariflenen Zen, meditasyona verdiği önem ile ifade edilmektedir. Günlük sorunlardan kurtulmanın en etkili yolu olarak beden ve zihnin geliştirilmesini ön plana çıkaran öğreti ve yöntemlerden oluşan Zen Budizmi, özellikle samuraylar arasında hızla yaygınlaşmıştır. Zen tapınakları, dönemin komutanları tarafından da destek görür ve bu tapınaklar geniş, dingin bahçeler içerisine inşa edilirler. Bahçeler ise, ruhun ve bedenin dinlenip huzur bulması için bireylerin kendine döndüğü önemli merkezler haline gelmiştir. "Zen", 12. yüzyılda Çin'den adapte edilen ve bugün Japonların yaklaşık % 80'ini (tam bir sınırlama olmadan, orijinal Japon Şinto ile aynı anda) oluşturan Çin’den Çin’e uyarlanmış bir din olan Zen Budizmi’nin kısaltmasıdır. Zen Bahçesi'ndeki Bakım / Meditasyon, çay töreni, yazı, çiçek düzenlemeleri, sanatsal bambu flütü ve dövüş sanatlarına ek olarak, Zen Budizm’ini uygulama yollarından biridir. Japon bahçeleri tasarımı, 7. yüzyılda önemli bir Japon yetkilinin Çin ziyareti sonrası,  Budist bir tavır ile Japonya’da yeniden oluşturulmaya başlanması ile şekillenmiştir. Japon bahçelerindeki bütün unsurlar meditatif yönleri dolayısıyla dini bir öneme sahiptir. Patikalar, yaşam sürecinde yapılan seçimlere giden yolları; toprak, beslenme ve doğurganlığı; kayalar, dağları; havuzlar, göl ve denizleri; kum ise okyanusları simgelemektedir. özellikle günümüzde metropollerdeki insanların doğayla iç içe yaşamaya ihtiyaç duyduklarını belirterek “Zen bahçeleri çarpıcı sadeliği ve sahip olduğu simgesel anlatımıyla ruhlarınızı dinlendirme fırsatı sunuyor. Beyaz kumun içindeki suyun sesini algılamak, zen ruhuna hitap eden mistik bir anlam taşıyor. Kaya, çakıl veya tırmıklanmış kumla güçlü bir su ifadesi yaratılıyor. Tarihsel süreç içindeki devamlılıklarını düşündüğümüzde, bahçelerimiz daha etkili bir anlam kazanıyor.” Uygulamanın ana malzemeleri, hepsi ayrı anlamlar taşıyan kum, çakıl, taş, kaya, kütük, bazen çim, parlak taşlar, tırmık ve Japon bitkileri. Kayalar Japon adalarını, bir ejdere doğru yüzmekte olan anne kaplanla yavrularını ve zihne karşılık gelen kanji karakterinin bir parçasını oluşturuyor. Çakıllar da okyanusu simgeliyor. Bahçeye isteğe bağlı olarak ahşap yer döşemeleri, köprüler veya Japon taş bahçe fenerleri de ilave edilebiliyor. Tasarımda kullanılan bitki türlerinin çoğu, uzun süre bozulmadan kullanılabiliyor ve fazla bakım gerektirmiyor. Çim tercih etmezseniz bahçenin bakımı için zaman harcamanıza bile gerek kalmıyor. Yaz, kış her mevsim canlı ve yaşayan bir bahçe hissi uyandırılıyor.

Zen Bahçesi Sanatının Tasarım İlkeleri

Bir Zen Bahçesinde yalnızca çakıl taşları olduğu için, taşlar, kayalar ve yosunlar tasarlanmalıdır, su sadece çakılda dalgalı yapılar oluşturarak belirtilirken, tasarımda çok fazla temel prensip dikkate alınmamalıdır. Ancak yüzyıllar boyunca geliştirilen harmonik etkiyi elde etmek için bunlar muhtemelen dikkatlice düşünülmelidir:
 

• Tanımlanmış bir alan kum veya çakılla kaplıdır.
• Üzerinde taşlar dağıtılır.
• Bu kayalar tepeleri ve dağları temsil etmeli, bu yüzden fazla düzgün değiller.
• Taşların düzenlenmesi mantıksal bir desen veya geometrik bir şekil vermemelidir.
• Bunun yerine, taşlar, doğada olduğu gibi "rastgele uzanmak" olmalı.
• Taşlar tek sayılarla "dağılmış" olmalıdır.
• Genellikle beş veya yedi büyük taş kullanılır.
• Zorlayıcı bir sınırlama yok, ancak işgal edilen alanın büyüklüğü borçludur.
• Taşlar gruplar halinde dağıtılabilir veya ayrı ayrı yerleştirilebilir.
• Kavisli çizgiler ahşap tırmıkla çakıl alanlarına çekilir.
• Tasarımcıya ne kadar derin ve / veya geniş bırakılmış?
• Bu eğri çizgiler, suların doğal yapılarını sembolize etmeyi amaçlamaktadır.
• Tasarımcı, akan bir dere veya Zen bahçesini çevreleyen bir gölet olsun, tasarımcı karar verir.
• Önemli olan, Zen Bahçesi içerisinde, çizgilerin başlangıcı veya bitişi olmamasıdır.
• Birkaç "sembolik su" dokunduğunda, desen çizgileri birbiriyle birleşmelidir.
• Su yüzeyleri taşların çevresinde oluşturulur, çünkü taş ayarlarını vurgulamaları gerekir.
• Burada belirleyici olan, tırmıklanmış "su hatları" nın daha önce yerleştirilmiş taşların etrafından akmasıdır.
• Önce çizgileri kuma çizemez, sonra taşları üzerine yerleştiremezsiniz.
• Böyle bir yaklaşım, doğanın bir kopyasını üretmek için başarısız bir girişim olarak kabul edilir.
• Sıkı kurallar, basit ve net bir sonuç; Bu tam olarak nasıl olması gerektiği.

Kare-san-sui tarzında Japonya'nın muhtemelen en ünlü Zen Bahçesi, 15. yüzyılın ortasında yaratılmıştır ve Kyoto'daki Zen Tapınağı Ryōan -ji'nin ana cazibe merkezidir. Yosun gruplarına dağılmış birkaç taşla 30 x 10 metre ince çakıl - bütün ünlü Zen bahçesi (ince kahverengi-turuncu tonları ile arka planda eski duvar kendi estetik konseptini yansıtıyor).
Tüm ünlü Zen Bahçelerinin görünmesini sağlar, aslında bütün iyi düşünülmüş, karmaşık bir kompozisyondur: Her açıdan birlikte görülemeyen on beş taş vardır; Alan, taşları bu şekilde dağıtmak için tam olarak uygun büyüklüktedir. Yosun, aynı zamanda, etrafındaki tırmıklanan dairesel "su yüzeyleri" olarak taş gruplarının etrafında iyi tanımlanmış bir boyutta yerleştirildi, çakıl yüzeyinin geri kalanı, çevre duvarına düz bir şekilde tırmıklandı. Zen bahçesini sadece güney ve batıda çerçeveleyen bu duvar, arkasındaki girintili bahçedeki ağaç ve çalıların manzarasını gözler önüne seriyor; Kuzeyde, tapınak binası, kaya bahçesine bakan bir terasa bağlanmaktadır.
Japonya'da bile, Ryōan-ji Bahçesi, Zen tasarım ilkeleriyle ilgili olarak kendi kendine kısıtlamanın zirvesini gösteriyor. Çakıl, yosun ve taşlarla bile, oldukça canlı manzaralar gösteren rahatlatıcı topluluklar oluşturulabilir. Bazen birkaç (kaldırım) taşı daha fazla olabilir ve çevresindeki bitkiler Zen Bahçesinin görüntüsünü büyük ölçüde etkileyebilir. Zen Bahçesi Aşağı Saksonya'daki Verden'de bulunuyorsa, yosun hariç bazı bitkiler Zen karakterlerini kaybetmeden yer bulurlar.

Nasıl mı Yapacağız?

Geleneksel bir bahçeyi bir Japon temasına dönüştürüyorsanız, biraz kafa yormanız gerekebilir. Bahçenizde daha önceden bir su yolunuz varsa, mini gölet veya mini dere oluşturmayı kolaylaştırabilir. Kayaları ve taşları suyun kenarına taşımanız ve mümkünse bahçenin dış kenarı boyunca dikkat çekecek şekilde dizmek ve dengelemek gerekebilir. Bahçede zaten çok sayıda bitki varsa, o zaman Japon Zen Bahçesini bölün ve iki ayrı bölümde Zen Bahçesi oluşturabileceksiniz.

Japon Zen Bahçenize nereden başlayacağınızı bilmiyorsanız, zemin dışında görünen bitkileri kaldırarak başlayabilirsiniz. Bir Japon Zen Bahçesi tasarımı size, bahçenizde denge hissi veren bir alan oluşturmanız için yardımcı olur . Bahçe bitkileri, basit bir fener, ince bir kaya işi tasarımı veya bir taş heykel ile değiştirilebilir. Etrafta kullanılmayan ahşaplarınız varsa, bunlarla bir köprü inşa edin. Ayrıca mevcut çalılarla veya bambulardan Japon tarzında bir köprü yapabilirsiniz. Japonya’da bir bahçe yüzyıllarca kalacak şekilde tasarlanmıştır, bu nedenle kullanılan budama teknikleri Niwaki veya bahçe ağaçlarının ömrünü ve güzelliğini uzatmak için son derece önemlidir. Uygun Japon budama tekniklerine hakim değilseniz, Niwaki: Ağaçları Budama, konuları ile ilgili araştırma yapabilirsiniz.

Kayalar, Çakıl Taşları ve Kum:

Dekoratif öğeler olarak kullanılan malzemelerdendir. Geniş kayalar, dağ ve tepelere benzetilmektedir.  Bu tip kayalar, aynı zamanda patikalar ve köprülerin ana malzemeleri olarak da kullanılır.  Küçük taşlar ve çakıl taşları, göl ve su elementlerinin konturlarının çevrelenmesinde tercih edilir. Su barındırmayan kuru bahçelerde ise çakıl taşları ve kum ile yapılan yüzeyler su elementinin yerini alarak deniz ve okyanusları simgelemektedir. Büyük taşlar ise daha sembolik anlamlar içererek; dağlar, adalar ve şelaleleri ifade edebilir.

Göletler, Dereler ve Şelaleler

Göletler, birçok Japon bahçesinin ana unsurudur ve çoğu zaman gerçek veya mitolojik bir gölü ya da denizi temsil eder. Genellikle de –Türkiye’de Japon balığı (Chinese Goldfish) dediğimiz –  sazan balığı kökenli canlılar kullanılarak suya renkli unsurlar katılmaktadır. Su elementi içermeyen kuru bahçelerde ise dalgalı form ile şekil verilmiş çakıl taşları, kum veya dikey konumda yerleştirilen taşlar kullanır.

Adacıklar ve Köprüler

Adacıklar, göletler gibi Japon bahçelerinin diğer önem teşkil eden unsurlarındandır. Küçük boyutta, tekil olarak kullanılan örnekleri gibi bir yapıyı üzerinde taşıyabilecek genişlikteki kayalar şeklinde de konumlandırılabilir. Adacıklar, dünya üzerindeki bir adayı temsil edebilir ya da sağlık ve uzun yaşamın sembolleri olan kaplumbağa ya da turna kuşları gibi dini figürleri de ifade edebilir.

Köprüler ise adacıkları birleştirme, dere ya da göletlerin üzerinden geçmek amacıyla kullanılır. Basitçe yerleştirilmiş tek bir plaka olarak ya da karmaşık bir düzen ile dikkatlice yerleştirilmiş kaya ya da ahşap malzemeden parçalar kullanılarak yapılabilir.

Bitki Kullanımı

Her cins ağaç, çalı, çimenlik alan ve çiçek Japon bahçelerinde kullanılmaktadır. Karakteristik özelliklerinden dolayı mevsimsel olarak değişiklik gösteren akçaağaç, Japon kirazı ağacı (sakura) gibi ağaçlar genellikle tercih edilen türlerdir ve bu özelliklerini gösterebilmeleri için bahçe içindeki özel noktalara dikilir. Bunlar haricinde her daim yeşil olan çam ağaçları, kara yosunlar, bambular da kullanılmaktadır.

Bitkiler, bahçe içine, doğal gözükecek şekilde ve özenle yerleştirilir. Ağaçlar ve çalılar sürekli olarak budanarak; çimenler de kesilerek güzelliklerini korumaları için düzeltilir. Kara yosunları ve gölet içindeki sazlıklar kir ve tortulardan temizlenilir. Ağaçları, mevsimsel olarak oluşan hava koşullarından korumak üzere sırık, bez, ip vb. malzemelerden yararlanılır.  Ayrıca bitki üzerinde böcek oluşumunu engellemek için kamıştan yapılan sargılar ağaç gövdelerine sarılarak kullanılır.

Tepeler

Metrekare olarak geniş olan ve içinde uzun geziler yapılabilen bahçelerde, yapay tepecikler oluşturulabilir. Aynı şekilde bu tepeler de gerçek ya da mitolojik bir dağı sembolize edebilir. Yükseltisi çok olan tepeler, panoramik görsellik sağladıklarından, ziyaretçiler üzerinde yürüyebilirler.

Su Çanakları

Birçok Japon bahçesi Tsukabai adı verilen su çanakları içermektedir. Buralar, örneğin çay seremonisi gibi önemli olaylar öncesinde arınma maksatlı kullanılmaktadır. İşlem görmemiş kayalar üzerindeki doğal çukurlar ya da özellikle orta kısmına boşluk açılmış kayalar, su çanakları olarak kullanılmaktadır. Suyun alınması için bambu malzemeden yapılma kepçe kullanılır. Çoğu su çanağına, yine bambudan yapılma bir çeşme ile temiz su dökülmektedir. Genelde dekoratif bir başka öğe olan fenerler ile birlikte yerleştirilir.

Fenerler

Fenerler birçok farklı şekil ve boyutta olabilirler. Genelde taştan oyulurlar. Özel olarak belirlenmiş lokasyonlara konumlandırılırlar. Yerleştirildikleri alanlara hem fonksiyonel; hem de estetik açıdan değer katarlar. Fenerler, yukarıda bahsedilen su çanakları ile birlikte kullanılarak, çay seremonilerinin ana unsurlarından birini oluştururlar.

Patikalar

Patikalar; ziyaretçilerin bahçenin en etkili alanlarında gezinebilecekleri şekilde atlama taşları, çakıl taşları, kum ya da toprak malzemeler kullanılarak oluşturulurlar. Döngüsel yollar, farklı alanları birbirinden ayırmak veya tenha korular ya da gizli göletler gibi bölgelere giden patikalar şeklinde tasarlanabilir.

Yapılar

Birçok Japon bahçesi, içinde oturulup bahçenin seyredilebildiği bir inşaat yapısı içermektedir. Bu bir palas, villa, pavyon, köşk ya da tapınak olabilir.

Dolaylı Manzara

Shakkei adı verilen bu konsept ile bahçe dışında kalan manzara ve peyzaj unsurlarının, bahçenin kendisi ile olan ilişkisi ve bütünlüğü ifade edilmektedir. Dağ, tepe ya da inşaat yapıları dolaylı manzara olarak kabul edilebilir. Eski zamanlarda yapılmış birçok Japon bahçesine ait dolaylı manzara görüntüsü, şehirleşmenin getirmiş olduğu nedenlerle günümüzde bozuntuya uğramıştır.

Son yıllarda hızla yayılmakta olan ve özellikle insanların çok büyük bir keyif ile hazırladıkları zen bahçeleri özellikle rahatlamak ve boş zamanları değerlendirmek için mükemmel bir seçim olarak gösterilmektedir. Bilindiği gibi bahçeler genellikle bitki ve toprak ile doldurulan alanlardır ancak zen bahçelerinde ağırlık kaya veya taş parçalarına verilmektedir. İnsanlar her zaman rahatlatıcı bir enerji verdiği düşünülen ve Uzak Doğu kaynaklı bir düşüncenin ürünü olan bu bahçelerin hazırlanması içinde çok farklı fikirler kullanılabilmektedir.

Uzmanlar bu konuda belli bir kalıbın olmadığını ve hazırlanacak olan Zen Bahçesi modelleri için kullanılacak olan dekorasyon fikirlerinin tamamen insanların hayal güçleri ile sınırlı olduğunu belirtmektedirler. Bu konuda fikir almak isteyen kişiler tabi ki farklı alanlarda araştırmalar yapabilirler ve kendi fikirlerine ilave yapabilirler. Kullanılacak olan kayalıkların bahçenin hangi bölgesine ne şekilde yerleştirileceği veya kullanılacak olan taşların ne gibi şekillere sahip olacağı tamamen kullanıcıların kendi isteklerine bağlıdır. Son zamanlarda hızla yayılmakta olan bu fikir özellikle insanların tek başlarına kaldıkları ve tamamen kendilerini dinleyip stres atabildikleri özel alanlar olarak gösterilmektedir. Bilindiği gibi son yıllarda insanların günlük hayatta yaşadıkları stresleri yenebilmeleri için birçok uygulama veya seçenek ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında özellikle yoga veya farklı ev dekorasyonları yer almaktadır. Bu fikirlerin bir parçası olarak ortaya çıkmış olan Zen Bahçesi seçenekleri de son derece olumlu sonuçları olan ve artık hızla yayılmakta olan bir fikir olarak ortaya çıkmaktadır. Doğru bir şekilde yapıldığı zaman ortaya seyrine doyum olmayan muhteşem sonuçların çıkabildiği bu fikirde özellikle insanların seçtikleri unsurlar çok önemlidir. Aynı zamanda seçilen unsurların doğru bir şekilde yerleştirilmesi veya renk uyumunun da yakalanması görsellik açısından çok önemlidir.

Sonuçta her ne olur ise olsun bir Zen Bahçesi ölçüleri minimumda ya da ortalama ölçekte veyahut hangi ölçekte olur ise olsun sizi her manada rahatlatacak, görsel olarak da psikolojik olarak da mutlu edecek bir mekan unsuru olarak önümüze çıkmaktadır.

Tasarım ile kalın!